Jezioro Szagan to jeden z najbardziej niezwykłych i kontrowersyjnych zbiorników wodnych na świecie. Położone w północno-wschodnim Kazachstanie, w regionie Abai, nie jest naturalnym jeziorem ani typowym sztucznym zbiornikiem. Powstało w wyniku podziemnego wybuchu jądrowego przeprowadzonego 15 stycznia 1965 roku w ramach radzieckiego programu „Wybuchy Jądrowe dla Gospodarki Narodowej”. Eksplozja o mocy 140 kiloton, niemal dziesięciokrotnie silniejsza od bomby zrzuconej na Hiroszimę, stworzyła krater, który wypełnił się wodą z okresowej rzeki Szagan, dając początek „atomowemu jezioru”.

W latach 60. XX wieku Związek Radziecki, rywalizujący z USA w wyścigu zbrojeń, szukał sposobów na wykorzystanie energii jądrowej w celach cywilnych. Program „Wybuchy Jądrowe dla Gospodarki Narodowej”, zainicjowany w 1962 roku pod nadzorem ministra Jefima Sławskiego, miał zrewolucjonizować gospodarkę kraju. Zakładał użycie eksplozji jądrowych do budowy kanałów, zbiorników wodnych, wydobycia surowców, gaszenia pożarów złóż czy tworzenia podziemnych magazynów gazu. Projekt Czagan, realizowany na poligonie Semipałatyńskim, był jednym z pierwszych i najbardziej spektakularnych testów tego programu.

Celem testu z 15 stycznia 1965 roku było stworzenie sztucznego jeziora w suchym stepie Kazachstanu, gdzie woda była cennym zasobem dla rolnictwa i hodowli. Radzieccy naukowcy, pod kierownictwem fizyków Jurija Babajewa i Jurija Trutniewa, wierzyli, że wybuch jądrowy na głębokości 178 metrów może szybko i tanio uformować krater, który po zalaniu wodą stanie się zbiornikiem retencyjnym. Rzeka Szagan, okresowo wysychająca, miała dostarczyć wodę do krateru poprzez wykopany kanał, a tama zbudowana przez inżyniera Iwana Turczina miała regulować jej poziom.

Wybuch, nazwany testem Czagan (numer 1004), był technologicznym sukcesem. Wyrzucił 10 mln ton ziemi, tworząc krater o średnicy 408 metrów i głębokości 100 metrów, otoczony wałem wysokim na 20–38 metrów. Wiosenne roztopy w 1965 roku wypełniły krater wodą, tworząc jezioro o pojemności ok. 10–19 miliona m³. Propaganda radziecka ogłosiła projekt triumfem, kręcąc filmy z łodziami motorowymi pływającymi po „atomowym jeziorze” i promując je jako przykład postępu. Jednak prawda o skutkach eksplozji była znacznie mroczniejsza.

Skażenie i skutki środowiskowe

Jezioro Szagan okazało się toksycznym dziedzictwem. Wybuch uwolnił ogromne ilości radionuklidów, które skaziły grunt, wodę i powietrze. Woda w jeziorze, pochodząca z rzeki Szagan, zawiera ok. 100-krotnie więcej radioaktywnych izotopów niż dopuszczalne normy dla wody pitnej. Skażenie obejmuje cez-137, stront-90 i inne izotopy o długim okresie półtrwania, co sprawia, że jezioro pozostaje niebezpieczne nawet po 60 latach. Pod koniec lat 90. XX wieku poziom promieniowania w wodzie przekraczał normy 20-krotnie, a w 2023 roku nadal uznaje się ją za niezdatną do jakiegokolwiek użytku – picia, nawadniania upraw czy pojenia zwierząt.

Okoliczne tereny również ucierpiały. Wiosenne roztopy w 1965 roku utworzyły dodatkowe płytkie jezioro (1–2 m głębokości) o powierzchni 2 kilometry² wokół krateru, które latem wysychało, pozostawiając radioaktywny pył roznoszony przez wiatr. Badania z lat 70. i 80. wykazały mutacje wśród lokalnej fauny i flory: skorupiaki osiągały nienaturalne rozmiary (np. jeden okaz ważył 38 kg), rośliny wykazywały deformacje, a zwierzęta, takie jak bydło, cierpiały na anomalie genetyczne, w tym nadmierne owłosienie i zmiany w ubarwieniu. W 1990 roku jezioro ogłoszono rezerwatem przyrody, zakazując wstępu, ale okoliczni mieszkańcy wciąż zgłaszają obawy o zdrowie.

Społeczne i zdrowotne konsekwencje

Poligon Semipałatyński, oddalony ok. 110 kilometrów od miasta Semey, był miejscem 456 testów jądrowych w latach 1949–1996, z czego 115 w ramach programu „pokojowego atomu”. Test Czagan, choć podziemny, nie był wyjątkiem w ignorowaniu bezpieczeństwa ludności. Radzieckie władze, stosując propagandę, uspokajały mieszkańców, że skażenie nie stanowi zagrożenia, a woda w jeziorze ma nawet „lecznicze właściwości”. W rzeczywistości brak informacji i dostępu do wolnych mediów uniemożliwił społecznościom zrozumienie ryzyka.

Skutki zdrowotne testów na poligonie, w tym projektu Czagan, są katastrofalne. Szacuje się, że 1,5 miliona osób w regionie Semipałatyńska było narażonych na promieniowanie, co skutkowało wzrostem zachorowań na raka, białaczki, choroby tarczycy i wady wrodzone. Instytut Medycyny Radiacyjnej w Semey, założony w latach 50. w tajemnicy, badał skutki promieniowania na ludziach, często bez ich zgody. Po upadku ZSRR w 1991 roku Kazachstan przejął kontrolę nad poligonem, a badania z 2024 roku potwierdzają, że region nadal wymaga dekontaminacji.

Jezioro Szagan nie jest jedynym zbiornikiem wodnym stworzonym przez wybuch jądrowy. W USA projekt Plowshare (1957–1973) obejmował 27 podobnych testów, m.in. test Sedan (1962) w Nevadzie, który utworzył krater o średnicy 39 metrów. Jednak Szagan wyróżnia się skalą i trwałym skażeniem. Innym przykładem jest jezioro Karaczaj w Rosji, które w latach 1951–1967 służyło jako składowisko odpadów z zakładów, osiągając poziomy promieniowania porównywalne z Czarnobylem. W przeciwieństwie do Szagaj, Karaczaj wyschło i zostało zasypane betonem w 2016 roku, ale nadal stanowi zagrożenie dla wód gruntowych.

Program i jego fiasko

Program „Wybuchy Jądrowe dla Gospodarki Narodowej” miał ambitne cele, ale okazał się nieopłacalny i niebezpieczny. Do 1989 roku przeprowadzono 124 testy, w tym tworzenie kanałów, kruszenie złóż i gaszenie pożarów. Jednak wysokie koszty, skażenie środowiska i brak praktycznych korzyści doprowadziły do zawieszenia programu. Jezioro Szagan, zamiast stać się użytecznym zbiornikiem, stało się symbolem krótkowzroczności ZSRR. Plan stworzenia 40 takich jezior w Kazachstanie porzucono po pierwszych testach, gdy okazało się, że skażenie uniemożliwia ich gospodarcze wykorzystanie.

Dziś jezioro Szagan jest jedną z atrakcji turystycznych poligonu Semipałatyńskiego, przyciągającą podróżników zainteresowanych historią zimnej wojny. Wycieczki, organizowane pod ścisłym nadzorem, pozwalają zbliżyć się do jeziora, ale tylko w strojach ochronnych i z dozymetrem. Poziom promieniowania w 2023 roku spadł, lecz nadal przekracza bezpieczne normy, a kontakt z wodą jest zabroniony. Kazachstan, świadomy tragicznego dziedzictwa poligonu, prowadzi działania dekontaminacyjne i badania nad długoterminowymi skutkami, finansowane m.in. przez ONZ i Japonię.

Jezioro jest także obiektem zainteresowania naukowego. Badania biologiczne z lat 70. i 80. dokumentowały mutacje organizmów, a współczesne analizy skupiają się na wpływie promieniowania na ekosystem i wody gruntowe. W 1990 roku jezioro uznano za rezerwat, ale jego status budzi kontrowersje – zamiast chronić przyrodę, chroni dowody radzieckich eksperymentów.

Symbol radzieckiej megalomanii

Jezioro Szagan to nie tylko geologiczny artefakt, ale także przestroga przed nieodpowiedzialnym użyciem technologii jądrowych. Radzieckie marzenie o „pokojowym atomie” okazało się iluzją, pozostawiając po sobie skażone tereny i cierpienie ludzi. Choć krater powstał w kilka sekund, jego konsekwencje będą odczuwalne przez tysiące lat – cez-137 ma okres półtrwania 30 lat, a inne izotopy, jak pluton-239, rozpadają się przez 24 tysiące lat.