System kaucyjny startuje w Polsce 1 października 2025 roku. Dowiedz się, jak działa, jakie opakowania obejmuje i jak odzyskać kaucję.

Od 1 października 2025 roku konsumenci, producenci i sklepy będą uczestniczyć w nowym mechanizmie, który zachęca do zwrotu butelek i puszek w zamian za zwrot kaucji. System ten, zainspirowany rozwiązaniami stosowanymi w krajach takich jak Niemcy, ma na celu zwiększenie poziomu recyklingu, zmniejszenie ilości odpadów komunalnych oraz promowanie gospodarki obiegu zamkniętego.

Dlaczego jest to ważne? Unijne regulacje, w szczególności dyrektywa SUP (Single Use Plastics, 2019/904), nakładają na państwa członkowskie obowiązek osiągnięcia wysokich poziomów selektywnej zbiórki opakowań – 77% w 2025 roku i aż 90% w 2029 roku. W Polsce, gdzie wciąż borykamy się z problemem niskiej jakości surowców wtórnych i zaśmiecania przestrzeni publicznej, system kaucyjny to odpowiedź na te wyzwania. To nie tylko krok w stronę czystszej planety, ale także szansa dla konsumentów na odzyskanie części wydatków oraz dla przedsiębiorców na spełnienie wymogów prawnych bez ponoszenia wysokich kar.

Jak działa system kaucyjny w Polsce?

System kaucyjny to mechanizm, który motywuje konsumentów do zwrotu zużytych opakowań po napojach poprzez doliczenie do ceny produktu kaucji, którą można odzyskać po oddaniu opakowania do punktu zbiórki. W praktyce działa to następująco: kupując napój w butelce PET, puszce aluminiowej lub szklanej butelce wielokrotnego użytku, zapłacisz dodatkową opłatę – kaucję. Po wypiciu napoju możesz zwrócić puste opakowanie do sklepu lub specjalnego punktu zbiórki, takiego jak butelkomat, i otrzymać zwrot kaucji bez konieczności okazywania paragonu.

Kluczową cechą polskiego systemu kaucyjnego jest jego bezparagonowy charakter. Oznacza to, że wystarczy oddać niezgniecione opakowanie z czytelnym kodem kreskowym i specjalnym oznaczeniem wskazującym, że jest objęte systemem. Kaucja będzie widoczna na paragonie przy zakupie, co zapewni przejrzystość dla konsumentów. System został zaprojektowany tak, aby był wygodny i dostępny – w każdej gminie w Polsce ma funkcjonować co najmniej jeden stacjonarny punkt zbiórki, a duże sklepy (powyżej 200 m²) będą obowiązkowo przyjmować puste opakowania.

System kaucyjny w Polsce jest zdecentralizowany, co oznacza, że będzie prowadzony przez kilka podmiotów reprezentujących (operatorów), którzy uzyskali zezwolenie od Ministra Klimatu i Środowiska. Do października 2024 roku wydano już cztery takie zezwolenia, a kolejne mogą powstać, co zwiększa elastyczność systemu, ale wymaga ścisłej współpracy między operatorami w zakresie rozliczania kaucji i wymiany opakowań.

Jakie opakowania obejmuje system kaucyjny?

Polski system kaucyjny obejmie trzy główne rodzaje opakowań po napojach, co czyni go szerszym niż w niektórych krajach, gdzie ogranicza się on jedynie do plastiku. Zgodnie z ustawą o gospodarce opakowaniami i odpadami opakowaniowymi, kaucją będą objęte:

• Butelki plastikowe (PET) jednorazowego użytku o pojemności do 3 litrów, wraz z ich zakrętkami i wieczkami.
• Puszki metalowe (aluminiowe i stalowe) o pojemności do 1 litra.
• Butelki szklane wielokrotnego użytku o pojemności do 1,5 litra.

Wysokość kaucji została ustalona w rozporządzeniu Ministra Klimatu i Środowiska z 8 lipca 2024 roku:

• 0,50 zł za butelki plastikowe i puszki metalowe,
• 1,00 zł za butelki szklane wielokrotnego użytku.

Maksymalna kaucja nie może przekroczyć 2,00 zł za sztukę, co daje operatorom pewną elastyczność, ale zapewnia konsumentom przewidywalność kosztów. Opakowania objęte systemem będą musiały być odpowiednio oznakowane – na etykiecie pojawi się wyraźny, kontrastujący z tłem symbol wskazujący, że produkt podlega kaucji, wraz z informacją o jej wysokości. W okresie przejściowym (do końca 2025 roku) dopuszcza się stosowanie tymczasowego oznakowania zgodnego z wcześniejszymi projektami przepisów.

Warto zauważyć, że system kaucyjny nie obejmie opakowań po napojach mlecznych, takich jak mleko czy jogurty, ze względów sanitarnych. Pierwotnie planowano włączyć je od stycznia 2025 roku, ale termin ten przesunięto na styczeń 2026 roku. Ponadto opakowania takie jak skrzynki czy palety na napoje nie będą objęte systemem, a produkty wprowadzone na rynek przed 1 października 2025 roku będą mogły być sprzedawane bez kaucji aż do wyczerpania zapasów lub do 31 grudnia 2026 roku.

Co z kaucją za plastik? Jak odzyskać pieniądze?

Dla konsumentów system kaucyjny oznacza dodatkową opłatę przy zakupie napojów, ale także możliwość jej odzyskania. Proces zwrotu kaucji jest prosty i nie wymaga paragonu, co odróżnia polski system od niektórych zagranicznych rozwiązań. Aby otrzymać zwrot kaucji, należy:

1. Zwrócić niezgniecione opakowanie z czytelnym kodem kreskowym i oznaczeniem kaucyjnym.
2. Oddać je w punkcie zbiórki, takim jak:

• Sklep o powierzchni powyżej 200 m² (obowiązkowo przyjmuje opakowania).
• Mniejszy sklep, jeśli dobrowolnie przystąpił do systemu.
• Butelkomat lub inny stacjonarny punkt zbiórki (co najmniej jeden w każdej gminie).

1. Otrzymać zwrot kaucji w gotówce lub w formie bonu (zależnie od punktu).

Duże sklepy będą musiały zapewnić infrastrukturę do odbioru opakowań, np. butelkomaty lub stanowiska do zwrotu ręcznego. Mniejsze sklepy (poniżej 200 m²) będą pobierać kaucję, ale ich udział w zbiórce opakowań jest dobrowolny, z wyjątkiem butelek szklanych wielokrotnego użytku, które muszą przyjmować, jeśli sprzedają napoje w takich opakowaniach.

Kaucja za plastikowe butelki PET (0,50 zł) i puszki (0,50 zł) ma zachęcić konsumentów do zwrotu opakowań, które są szczególnie problematyczne dla środowiska. Butelki PET stanowią znaczący odsetek odpadów komunalnych, a ich recykling pozwala na ponowne wykorzystanie tworzywa, np. do produkcji nowych butelek. Z kolei butelki szklane wielokrotnego użytku (1,00 zł kaucji) są bardziej trwałe i mogą być używane wielokrotnie, co wpisuje się w ideę gospodarki obiegu zamkniętego.

Nieodebrane kaucje (np. gdy konsument nie zwróci opakowania) zostaną przeznaczone na finansowanie systemu, co obejmuje koszty zbiórki, transportu, recyklingu oraz kampanii edukacyjnych. Dzięki temu system ma być samofinansujący, a przedsiębiorcy unikną dodatkowych obciążeń finansowych, jeśli osiągną wymagane poziomy zbiórki.

Obowiązki przedsiębiorców i wyzwania związane z systemem kaucyjnym

Wprowadzenie systemu kaucyjnego to nie tylko zmiana dla konsumentów, ale także nowe obowiązki dla producentów, importerów, dystrybutorów i sklepów. Kluczowe podmioty w systemie to:

• Producenci i importerzy napojów: Są odpowiedzialni za osiągnięcie minimalnych poziomów selektywnej zbiórki opakowań (77% w 2025 roku, 90% w 2029 roku). Muszą także zapewnić, że butelki PET zawierają minimum 25% recyklatu od 2025 roku i 30% od 2030 roku.
• Podmioty reprezentujące (operatorzy): To spółki akcyjne z siedzibą w Polsce, utworzone przez producentów lub ich organizacje, które odpowiadają za organizację systemu, rozliczanie kaucji i ewidencję podatkową.
• Sklepy: Duże sklepy (powyżej 200 m²) muszą odbierać puste opakowania i zwracać kaucję, podczas gdy mniejsze mogą to robić dobrowolnie. Wszystkie sklepy pobierają kaucję przy sprzedaży napojów w opakowaniach objętych systemem.

System kaucyjny wprowadza także zmiany w rozliczaniu VAT. Kaucja nie będzie wliczana do podstawy opodatkowania VAT na żadnym etapie obrotu, co upraszcza rozliczenia. Jednak podmioty wprowadzające napoje (producenci, importerzy) będą musiały wykazać VAT od niezwróconych kaucji na koniec roku kalendarzowego. Podmiot reprezentujący pełni rolę płatnika VAT, co oznacza, że to on wpłaca podatek do urzędu skarbowego w terminie do 31 stycznia kolejnego roku.

Dla przedsiębiorców wyzwaniem może być dostosowanie infrastruktury, np. instalacja butelkomatów czy organizacja przestrzeni do przechowywania opakowań. Eksperci wskazują, że przesunięcie startu systemu z 1 stycznia na 1 października 2025 roku daje firmom więcej czasu na przygotowanie, co nie powinno zwiększyć przewidywanych kosztów (szacowanych na 37 mld zł w latach 2025–2034). Jednak w 2025 roku, ze względu na krótszy okres funkcjonowania systemu (tylko ostatni kwartał), zebrana masa odpadów może być mniejsza niż zakładane 15,5 tys. ton.

Korzyści i wyzwania systemu kaucyjnego

System kaucyjny przynosi wiele korzyści, zarówno dla środowiska, jak i społeczeństwa:

• Ekologiczne: Zwiększenie poziomu recyklingu i zmniejszenie ilości odpadów komunalnych. W Niemczech, gdzie system działa od 2003 roku, wskaźnik recyklingu opakowań wynosi aż 97%.
• Ekonomiczne: Konsumenci odzyskują kaucję, a przedsiębiorcy mogą uniknąć wysokich opłat produktowych (np. 0,10 zł/kg w 2025 roku, wzrastających do 5 zł/kg w kolejnych latach).
• Społeczne: Promowanie pozytywnych nawyków, np. segregacja odpadów i odpowiedzialna konsumpcja.

Jednak system niesie też wyzwania. Jak wynika z raportu Interzero „W pułapkach jednorazowości – czekając na kaucję”, 25% Polaków nie wie, że system kaucyjny ruszy w październiku 2025 roku, a tylko co trzeci zna jego zasady. Najmłodsi konsumenci (do 30. roku życia) często błędnie uważają, że butelki trzeba zgniatać lub usuwać nakrętki. Dlatego kluczowa będzie edukacja konsumentów, którą już teraz podejmują operatorzy i Ministerstwo Klimatu i Środowiska, oferując plakaty, prezentacje i kampanie informacyjne.

Samorządy także stoją przed wyzwaniem. Jak zauważa Karol Wójcik z Izby Branży Komunalnej, system kaucyjny może zwiększyć koszty gospodarki odpadami, ponieważ cenne surowce (PET, puszki, szkło) zostaną wyłączone ze strumienia odpadów komunalnych, co może zmusić firmy odbierające odpady do podniesienia cen usług. Ostatecznie koszty te mogą zostać przerzucone na mieszkańców.

Jak przygotować się do systemu kaucyjnego?

Dla konsumentów przygotowanie do systemu kaucyjnego jest proste:

• Zwracaj uwagę na oznakowanie opakowań i płać kaucję przy zakupie napojów.
• Zwracaj niezgniecione opakowania do punktów zbiórki, aby odzyskać kaucję.
• Zapoznaj się z zasadami systemu, korzystając z materiałów edukacyjnych dostępnych na stronie Ministerstwa Klimatu i Środowiska.

Dla przedsiębiorców kluczowe jest:

• Dostosowanie etykiet do wymogów oznakowania kaucyjnego.
• Zaangażowanie w system poprzez podpisanie umowy z operatorem.
• Inwestycja w infrastrukturę, taką jak butelkomaty, w dużych sklepach.
• Szkolenie personelu w zakresie obsługi zwrotów i rozliczania kaucji.

Przesunięcie startu systemu na październik 2025 roku daje dodatkowy czas na przygotowanie, co jest szczególnie istotne dla małych i średnich przedsiębiorstw, które mogą potrzebować wsparcia w dostosowaniu się do nowych regulacji.